احکام مربوط به "حق تألیف و چاپ و نشر "

"حق تألیف و چاپ و نشر "

پیرامون اینکه آیا حقّ تألیف، ترجمه، چاپ، نشر از حقوق شرعی است یا خیر، به طور خلاصه دو نظریه و مبنای فقهی وجود دارد: 

1) جمعی از فقهای عظام می‌فرمایند: حق تألیف و ترجمه، چاپ و نشر و حقوق مشابه این‌ها، حق شرعی است و تجاوز به آن‌ها مصداق ظلم و ممنوع است. بنابراین نظر، تکثیر و چاپ و نشر آثار مؤلفین، مترجمین، ناشرین بدون اجازه از آنان جایز نیست.

به عنوان مثال این نظر را آیات عظام: مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، بهجت، قبول می‌فرماید.

 2) عده‌ای دیگر از فقهای عظام می‌فرمایند: حقّ تألیف، ترجمه و چاپ و نشر از حقوق شرعی که مراعات آن بر دیگران لازم باشد نیست. بنابراین نظر، چاپ و نشر آثار مولفین، مترجمین و ناشرین، بدون کسب اجازه از صاحبان اثر ‌جایز است.

به عنوان مثال این نظر را آیات عظام: امام راحل، سیستانی، خویی، تبریزی، گلپایگانی ، صافی گلپایگانی قبول می‌فرمایند.

عده ی دیگری از فقهاء عظام هم بین قول اول و دوم مردد می‌شوند؛ لذا احتیاط کرده و می‌فرمایند: بنابر احتیاط واجب حق تألیف و ترجمه، چاپ و نشر و حقوق مشابه این‌ها، حق شرعی است و تجاوز به آن‌ها مصداق ظلم و ممنوع است. بنابراین نظر، تکثیر و چاپ و نشر آثار مؤلفین، مترجمین، ناشرین بدون اجازه از آنان بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

 به‌عنوان مثال این نظر را آیات عظام: مقام معظم رهبری، وحید خراسانی قبول می‌فرمایند.

 نکته:

مراجع محترمی که حق تألیف، چاپ و نشر را شرعاً ثابت نمی‌دانند، (نظریه گروه دوم) دو مورد را استثناء می نمایند که می‌تواند وجه اصلاحی برای مشروعیت این حقوق باشد:

الف) شرط ضمن معامله: چنانچه در ضمن معامله و خرید و فروش شیء ، فروشنده با خریدار، چاپ نکردن و تکثیر ننمودن را شرط نمایند یا معامله را مبتنی بر چنین شرطی قرار دهد، خریدار باید به این شرط عمل نماید و عمل بر طبق آن بر او واجب است.

 ب) لزوم رعایت قوانین حکومت اسلامی: اگر حقّ چاپ ،تألیف و نشر در قانون کشور ثابت باشد و این قانون بر اساس منافع و مصالح عمومی مسلمین و جامعه اسلامی از طرف فقیه جامع‌الشرایط امضاء و تأیید شده باشد، رعایت آن لازم است و تخلّف از آن جایز نیست.

اکنون به ذکر تفصیلی - تشریحی نظرات مراجع معظم تقلید در این باره می‌پردازیم که خوانندگان محترم می‌توانند نظر مرجع تقلید خود را ملاحظه نمایند.

سؤال:

 آیا چاپ کتاب بدون اجازه صاحب آن و با وجود عبارت حقوق چاپ برای مؤلف محفوظ است ، جایز است؟

مقام معظم رهبری :

احوط (احتیاط واجب) اینست که حقوق مؤلف و ناشر با کسب اجازه از آنان برای تجدید چاپ رعایت شود.

 

سؤال:

مؤلفی کتابی می نویسد و با ناشری قرارداد چاپ و نشر منعقد می نماید و در کتاب می نویسد : حقوق طبع برای مؤلف محفوظ است.

پس از چندی ناشر دیگری بدون اجازه مؤلف،کتاب را تجدید چاپ می نماید. در عرف ناشران چنین است که مقداری از کتاب را به عنوان حق التألیف به مؤلف می دهند، آیا این چنین حقی برای مؤلف وجود دارد و آیا نیاز به اجازه از مؤلف در مقام تجدید و افست از روی کتابش می باشد؟

آیت الله مکارم :

 حق التألیف یک حق عقلایی است که در تمام دنیا از سوی همه عقلای جهان به رسمیت شناخته شده است و مخالفت با آن مصداق ظلم شمرده می¬شود و شرعاً حرام است ، بنابراین مؤلف می تواند حق خود را از کسانی که بدون اجازه او تجدید چاپ کرده اند بگیرد ، ضمناً توجه داشته باشید ناشر نیز نسبت به حروفچینی و مانند آن حق دارد و اگر کسی از روی آن عکس برداری کند باید حق ناشر را نسبت به آن بپردازد.

 

سؤال:

چنانچه ناشری مجموعه اشعار شاعر یا نوشته های نویسنده ای را بدون پرداخت حق التألیف و کسب اجازه از مؤلف و در صورت فوتش بدون موافقت و رضایت وراث شرعی و قانونی او منتشر کند و آنها را بفروشد و درآمد حاصله را کلاً به نفع خود بهره برداری کند، چنین عملی از نظر شرعی چه حکمی دارد؟

آیت الله مکارم :

 حق التألیف یک حق عقلایی است که در میان عقلای جهان به رسمیّت شناخته شده است و تجاوز به آن ، مصداق ظلم و ممنوع می باشد و نشر آثار مؤلّفین و شعراء بدون اجازه آنان جایز نیست.

 

سؤال:

آیا حق چاپ، تألیف، تکثیر و مانند آن، حقّ شرعی است؟

مرحوم امام :

 آنچه در نزد بعضی به حق طبع و چاپ معروف شده حق شرعی نیست و باعث نمی شود که تسلط مردم بر اموالشان بدون معاقده و اشتراط [1] سلب گردد. بنابراین چاپ کتاب و نوشتن  جمله حق چاپ و تقلید برای صاحب آن محفوظ است ، چیزی را موجب نمی شود. بله اگر حق چاپ یا تألیف یا نشر یا تکثیر و مانند آن در قانون کشور ثابت باشد و از طرف « مَن لَهُ الوِلایَةُ الشَّرعِیَّة » (فقیه جامع الشرائط) این قانون امضاء شده باشد رعایت آن لازم است همچنین می توانند در ضمن معامله و فروش، شرط عدم چاپ یا تکثیر نمایند.

 

سؤال:

بفرمایید آیا حق چاپ در کتابها و مجلّات و حق تکثیر در وسائل صوتی و تصویری، وجه شرعی دارد یا خیر؟

آیت الله سیستانی:

 حق چاپ فی حدّ ذاته (به خودی خود) مشروعیت ندارد مگر اینکه قانونی باشد که حاکم شرع آن را تنفیذ (امضاء) کند.

آیت الله بهجت:

تکثیری که موجب ضرر شود، اشکال دارد.

 

 

سؤال:

آیا حق چاپ و نشر وجه شرعی دارد؟

آیت الله وحید :

حق چاپ و نشر بنابراحتیاط واجب باید مراعات گردد.

 

سؤال:

آیا حق طبع و نشر، شرعی و قابل تملّک و نقل و انتقال است؟

آیت الله نوری همدانی :

 مشروع و قابل تملّک و نقل و انتقال است.

آیت الله مکارم:

آری؛ حق طبع و نشر، شرعی است و قابل واگذاری با عوض و بدون عوض می باشد.

 

سؤال:

آیا دریافت حق تألیف یا ساخت ، مشروعیت دارد اعم ازکتاب ، نشریه ، CD،  نرم افزار ، نوار ویدئویی؟

آیت الله سیستانی :

می توانند بر خریدار شرط کنند که تکثیر نکند و در صورت تخلف مبلغ معینی بپردازد و همچنین اگر حق تألیف و مانند آن در قانون کشور ثابت باشد و از طرف فقیه جامع الشرائط این قانون امضاء شده باشد رعایت آن لازم است.

 

سؤال:

اگر مؤلف یا مترجم یا هنرمند در برابر چاپ اول اثر خود مبلغی را دریافت کند و در عین حال برای خود حقی را نسبت به چاپ های بعدی شرط کند، آیا می تواند در چاپ های بعدی حق خود را از ناشر مطالبه نماید؟ دریافت این مبلغ چه حکمی دارد؟

مقام معظم رهبری : 

در صورتی که در ضمن قرارداد منعقده برای تحویل نسخه اول ، دریافت مبلغی را در چاپ های بعدی شرط کرده باشد یا قانون آن را اقتضا کند ، گرفتن آن مبلغ اشکال ندارد و بر ناشر عمل به شرط واجب است.

 

سؤال:

اگر مصنّف و مؤلف در اجازه چاپ اول چیزی در مورد چاپ های بعدی ذکر نکرده باشد، آیا جایز است ناشر بدون کسب اجازه مجدّد و پرداخت مبلغی به آنان مبادرت به تجدید چاپ نماید؟

مقام معظم رهبری :

 اگر قراردادی که در مورد اجازه چاپ بین آنان منعقد شده ، فقط راجع به چاپ اول باشد ، احتیاط واجب این است که حق مؤلف رعایت شود و برای چاپ های بعدی هم از او اجازه گرفته شود.

 

کتب و مقالات خارجی

سؤال:

تجدید چاپ کتاب ها و مقاله هایی که از خارج وارد شده بدون اجازه ناشران آنها چه حکمی دارد؟

مقام معظم رهبری :

مسأله تجدید چاپ کتاب هایی که در خارج از جمهوری اسلامی منتشر شده اند ، تابع قراردادهایی است که راجع به آنها بین جمهوری اسلامی ایران و آن دولت ها منعقد گشته است.

 

سؤال:

کتابی است که مؤلف آن یک نویسنده خارجی است و در بعضی از مراکز علمی تدریس می‌شود و نویسنده حق چاپ و تکثیر آن را منحصر به خود دانسته، آیا به خاطر نیاز و ضرورت می‌توان بدون اجازه او این کتاب را تکثیر کرد؟

آیت الله فاضل :

حق چاپ از حقوق ثابت عقلائیه است و منحصر به مؤلف یا ناشر می باشد لذا تکثیر آن بدون اجازه آنها جایز نیست.

 

سؤال:

برخی از کتاب‌ها که در دانشگاه‌ها به عنوان کتاب مرجع معرفی می‌شود، در کشورهای دیگر به چاپ رسیده، و برخی از ناشران داخلی کشور بدون رعایت حق چاپ (که در عرف بین‌الملل جزء حقوق ناشر شناخته شده و در ابتدای کتاب ها به این موضوع تصریح گردیده) این کتاب‌ها را چاپ کرده و با قیمت کمتر در اختیار عموم قرار می‌دهند. استفاده از این کتاب‌ ها یا نشریات، در صورت‌ های زیر چه حکمی دارد؟

1- در رشته ‌های فنی استفاده از این منابع ضروری، و عدم استفاده موجب مشقت است، مخصوصاً که قیمت کتاب اصلی بسیار زیاد است.

2- نویسندگان این کتاب ‌ها لزوماً کافر یا کافر حربی نیستند؛ یا حداقل ما اطلاع نداریم.

3- تا آنجا که مطلّع هستیم کشور ما قانون حق چاپ را امضا نکرده است. اگر امضا کند حکم چگونه خواهد بود؟

4) این حربه به عنوان اهرمی سیاسی علیه کشورهای اسلامی استفاده می‌شود، اما با توجه به اینکه نویسندگان این کتاب‌ ها بعضاً دانشمندان بی ‌طرفی هستند، که به تحصیل علم مشغولند، در صورتی که استفاده از این کتاب ‌ها مجاز باشد، تکلیف ما در برابر شخص نویسنده چیست؟

آیت الله مکارم :

حق التألیف یک حق عقلائی و شرعی است و باید آن را رعایت کرد مگر این که ، طرف جزء کفار حربی یا کمک آنها باشد. در غیر این صورت ، شخصی که آن را چاپ کرده ، کار حرامی انجام داده و شرعاً مدیون و بدهکار مؤلف است.

 

در صورت اطلاع از" احکام مربوط به نرم افزارها"  اینجا را کلیک نمایید.

در صورت مشاهده فیلم پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد با استاد، در موضوعات " احکام مربوط به حق تألیف و چاپ و نشر و نرم افزارها" و ملحقات این مسائل، اینجا را کلیک نمایید.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 [1] معاقده و اشتراط: عقد و قرارداد خرید و فروش بین دو نفر و شرط قرار دادن ضمن آن