مطابق با فتاوای مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی امام خامنه ای ^{(مد ظله العالی)}

 لزوم یادگیری مسائل شرعی مورد ابتلا برای پیراپزشکان [1]

سؤال 1) دانستن مسائل شرعی برای پزشکان و پرستاران در حین آموزش و کار تا چه حدّی لازم است؟

پاسخ) اگر نیاموختن احکام به ترک واجب یا ارتکاب حرام بینجامد، گناهکار است.

 

وجوب رو به قبله کردن بیمار محتضر

سؤال 2) آیا پزشک یا پرستاری که شاهد بیمار محتضر است، رو به قبله کردن بیمار واجب می شود؟ آیا نیاز به اجازه از ولیّ او دارد؟

پاسخ) بنابر احتیاط واجب است و با علم به رضایت ولی، تحصیل اجازه لازم نیست.

 

تطهیر خون با پنبه‌ی آغشته به الکل

سؤال 3) گاهی موقع خون‌گیری از بیمار، خون با دست گیرنده‌ی خون تماس پیدا می‌کند. آیا با پنبه‌ی الکلی می‌توان محل را تطهیر کرد یا مطابق آنچه که در احکام آمده است باید طهارت شود؟

پاسخ) تطهیر متنجّسات از قبیل مذکور در سؤال باید با آب باشد.

 

نجاست سوزن سرنگ در عمل خون‌گیری

سؤال 4) گاهی در عمل خون‌گیری سوزن سرنگ به داخل رگ فرو می‌رود و به خون آغشته می‌شود ولی به علت اینکه خون به داخل سرنگ جریان نمی‌یابد یا کافی نیست لازم می‌شود که از محل دیگری مبادرت به خون‌گیری شود آیا سوزن نجس می‌شود؟ آیا نمی‌توان از این سوزن استفاده‌ی مجدد نمود؟

پاسخ) استفاده مجدد مانع ندارد و اگر در خارج خون ندارد و با رطوبت مسریه با نجس دیگری ملاقات نکرده پاک است.

 

تماس دست با الکل طبی

سؤال 5) تماس دست با الکل طبی چه حکمی دارد؟

پاسخ) محکوم به طهارت است.

 

اطلاع دادن نجاست وسایل پزشکی به بیمار

سؤال 6) با توجه به امکان نجس شدن لباس و بدن بیمار، آیا لازم است نجس بودن وسایل مورد استفاده در مصارف پزشکی ـ از قبیل: تخت معاینه، وسایل پزشکی، یونیت و غیره ـ را به وی تذکر دهیم؟

پاسخ) لازم نیست.

 

سؤال 7) غالباً در معاینه اعضای تناسلی اعم از این‌که توسط فرد مُماثل صورت بگیرد یا خیر، احکام شرعی مانند نگاه‌کردن پزشک یا دانشجو از طریق آینه، رعایت نمی شود و چون ما برای فراگیری چگونگی تشخیص بیماری‌ها از آنان تبعیت می کنیم، وظیفه ما چیست؟

پاسخ) تحصیل و فراگیری علم پزشکی از طریق معایناتی که فی‌نفسه حرام هستند، در مواردی که یادگرفتن این علم و شناخت راه‌های درمان بیماری‌ها متوقف بر آن باشد، اشکال ندارد، مشروط بر این‌که دانشجو اطمینان داشته باشد که توانایی نجات جان انسان‌ها در آینده متوقف بر اطلاعاتی است که از این طریق به‌دست می آید و همچنین مطمئن باشد که در آینده در معرض مراجعه بیماران بوده و مسئولیت نجات جان آنان را بر عهده خواهد داشت.

 

سؤال 8) آیا نگاه‌کردن به عکس مردان و زنان غیرمسلمان که در کتاب‌های اختصاصی رشته درسی ما به‌صورت نیمه عریان وجود دارد جایز است؟

پاسخ) اگر به قصد ریبه نباشد و خوف ترتّب مفسده هم در آن وجود نداشته باشد، اشکال ندارد.

 

سؤال 9) اگر برای پرستار غیر مُماثل(غیر هم‌جنس با بیمار) هنگام گرفتن نبض(فشارخون) و چیزهای دیگری که احتیاج به لمس بدن بیمار دارند، دست کردن دستکش امکان داشته باشد، آیا انجام آن اعمال بدون دستکش‌هایی که پزشک هنگام درمان بیمار از آن‌ها استفاده می کند، جایز است؟

پاسخ) با امکان لمس از روی لباس یا با دست کردن دستکش هنگام معالجه، ضرورتی به لمس بدن مریض غیر مُماثل (غیر هم جنس) وجود ندارد و بنا بر این جایز نیست.

 

سؤال 10) آیا غیر از شوهر، نگاه‌کردن افراد دیگر به عورت زن حتّی پزشک، به‌طور مطلق حرام است؟

پاسخ) نگاه‌کردن غیر از شوهر حتّی پزشک و بلکه پزشک زن به عورت زن حرام است، مگر هنگام اضطرار و برای درمان بیماری.

 

سؤال 11) در صورتی که هنگام ضرورت، معاینه بیمارانی که محرم نیستند، توسط دانشجویان رشته پزشکی جایز باشد، مرجع تشخیص این ضرورت چه کسی است؟

پاسخ) تشخیص ضرورت موکول به نظر دانشجو با ملاحظه شرایط است.

 

سؤال 12) زن در هنگام وضع حمل چه تکلیفی دارد؟ و زنان پرستار که به زن‌های دیگر در هنگام وضع حمل کمک می کنند، نسبت به کشف عورت و نگاه‌کردن به آن چه تکلیفی دارند؟

پاسخ) جایز نیست زنان پرستار عمداً و بدون اضطرار، به عورت زنان در هنگام وضع حمل نگاه کنند و همچنین پزشک هم باید از نگاه‌کردن و لمس بدن زنی که بیمار است، تا زمانی که اضطرار پیدا نکرده، خودداری کند و بر زنان واجب است که در صورت توجه و توانایی، بدن خود را بپوشانند و یا از کس دیگری بخواهند این کار را انجام دهد.

 

سؤال 13) دانشجویان دانشگاه پزشکی(دختر یا پسر) برای آموزش چاره ای جز معاینه فرد اجنبی از طریق لمس و نظر ندارند و چون این معاینات جزء برنامه درسی است و برای کارآموزی و آمادگی آنان برای معالجه بیماران در آینده مورد نیاز است و عدم انجام آن باعث می شود از تشخیص بیماری افراد مریض عاجز باشند و این امر منجر به طولانی شدن دوران بیماری افراد بیمار و گاهی فوت آنان می شود، بنا بر این آیا این معاینات جایز است یا خیر؟

پاسخ) اگر از موارد ضروری برای کسب تجربه و آگاهی از نحوه درمان بیماران و نجات جان آنان باشد، اشکال ندارد.

 

سؤال 14) گاهی در هنگام آموزش با مسأله معاینه غیرمحارم مواجه می شویم و نمی دانیم این کار برای آینده ضرورت دارد یا خیر؟ ولی به‌هرحال جزیی از روش درسی دانشگاه‌ها و وظیفه دانشجویی رشته پزشکی و یا حتّی تکلیفی از طرف استاد است با توجه به این مطالب آیا انجام معاینات مزبور برای ما جایز است؟

پاسخ) مجرّد این‌که معاینه پزشکی، از برنامه های آموزشی و یا از تکالیف استاد به دانشجو است، مجوّز شرعی برای ارتکاب امر خلاف شرع محسوب نمی شود بلکه ملاک دراین زمینه فقط نیاز آموزشی برای نجات جان انسان و یا اقتضای ضرورت می باشد.

 

سؤال 15) در مواردی برای درمان بیمار، پزشک ناچار به ایراد لطمه ای دیگر به بیمار می شود، مثلاً برای احیای قلب بیمار سکته کرده، ماساژ می دهد که منجر به شکستن دنده ها می شود یا برای تحریک رفلکس بیمار به او سیلی می زند و پرده ی گوشش پاره می شود، آیا در موارد فوق، پزشک ضامن است؟

پاسخ) اگر علاج بیمار برای نجات جان وی، مستلزم ایراد آسیبی بر بیمار باشد، پزشک ضامن نیست.

 

سؤال 16) در مراکز آموزشی که برای آینده، پزشک متخصص تربیت می نمایند، و به دلیل کمی مهارت فی نفسه دستیاران و دانشجویان، عوارض و خطراتی، متوجّه جان بیمار می گردد، اگر احیاناً نقص عضو و فوتی واقع شود، ضامن، دستیار مربوطه است، یا پزشک مسئول و استادیار مربوطه؟

پاسخ) در فرض مزبور، دستیار یا هر کس که به بیمار آسیب رسانده است ضامن است.

 

سؤال 17) پزشک حاذق و ماهر، بدون سهل انگاری، اقدام به عمل جراحی بیماری نموده است، و در حین عمل، آسیبی به بیمار وارد گردیده است. لطفاً موارد ضمان یا عدم ضمان پزشک را در صورتهای ذیل بیان فرمایید:

الف- بدون اذن از بیمار یا کسان وی، اقدام به عمل نموده باشد؟

ب- غفلت از اذن گرفتن، داشته است؟

ج- بیمار در حال اغما باشد، و برای اذن، دسترسی به کسان بیمار نداشته و تأخیر هم موجب به خطر افتادن جان بیمار می شود؟

د- در مورد فوق، اگر تأخیر، موجب نقص عضو و یا از کار افتادن عضوی از بیمار گردد، حکمش چیست؟

ه- اگر در موارد فوق باید دیه به بیمار داده شود، آن دیه به عهده کیست؟

پاسخ) الف- ب - ج) به نحول کلّی، در موارد ثبوت ضمان، اذن بیمار یا کسان وی، رافع ضمان نیست.

د) اگر در تأخیر، خطر فوت بیمار باشد، تأخیر جایز نیست.

ه) در مواردی که پزشک، ضامن دیه است، باید از مال خود بپردازد.

 

سؤال 18) نسبت به شخصی که به گونه ای می خواهد اقدام به خودکشی نماید بفرمایید:

الف- آیا جلوگیری از خودکشی وی بر دیگران واجب است؟

ب- اگر ممانعت از خودکشی آن شخص، مستلزم مخارجی باشد، آن مخارج را چه کسی و تا چه مقداری باید پرداخت نماید؟

ج- اگر بازداری شخص فوق از خودکشی، مستلزم استقبال از خطر جانی یا به خطر افتادن سلامت شخص نجات دهند باشد، تا چه اندازه باید از این خطر استقبال نماید:

د- آیا در نجات جان چنین فردی، فرق بین مسلمان و یا کافر حربی و یا کافر غیر حربی که می خواهد خودکشی نماید وجود دارد، اگر هست احکام آن را بفرمایید:

ه- آیا برای ممانعت از خودکشی آن شخص، رضایت یا عدم رضات وی برای نجات، مدخلیّت در تکلیف نجات دهنده دارد یا خیر؟

و- در صورت عدم رضایت برای نجات جان خود، اگر کسی اقدامی در جهت نجات جان وی انجام داد، که در ضمن آسیبی هم به شخص خودکشی کننده وارد شد، آیا منجی ضامن است؟

پاسخ) الف – ب) اگر نفس محترمه باشد، دیگران تا بتوانند باید از خود کشی وی جلوگیری کنند؛ ومخارج جلوگیری، بر عهده جلوگیری کننده است، مگر آن که نتواند بپردازد.

ج) اگر احتمال عقلاییِ بی تأثیری جلوگیری یا خطر جان نجات دهنده باشد، تکلیف از او ساقط است.

د) در غیر نفس محترمه ی اسلامی جلوگیری واجب نیست، اگر چه نجات جان هر انسانی مطلوب است.

ه – و) رضایت طرف مقابل شرط نیست، ولی اگر در ضمن جلوگیری وی، آسیبی به وی رسید که اصل جلوگیری از خودکشی فی نفسه مستلزم آن نبود، جلوگیری کننده ضامن است.

 

سؤال 19) با توجه به این که ممکن است جان بیمار به طور اورژانس در خطر باشد، و زمان جهت تعیین حساسیّت فرد نسبت به دارویی خاص وجود نداشته باشد، اگر با تجویز دارو، به آن حساسیت پیدا کرده، و دچار عوارض شدید و یا مرگ شود، آیا پزشک معالج در قبال این عوارض، مسئولیتی خواهد داشت؟

پاسخ) کسی که آن دارو را به بیمار خورانده یا ترزیق کرده، ضامن است. توضیحاً یادآور می شود، در موارد ثبوت ضمان، گذشت که اذن بیمار یا کسان وی تأثیری در ارتفاع و سقوط ضمان ندارد، ولی کسی که در صورت ایراد آسیب به بیمار، ضامن است، اگر پیش از اقدام بر عمل جراحی یا هر عمل علاجی دیگر، از بیمار یا از أولیای وی، برائت از ضمان پیشاپیش بگیرد، در این صورت ضامن نیست.

 

سؤال 20) سلام شغلم پرستار یکی از واحد های بهداشتی هستم و کارم تزریق امپول و سرم میباشد در بعضی روزها که مراجعه کننده زیاد است باید زنان را یا امپول بزنم یا سرم وصل کنم یا حتی زمانی که تنها هستم باید کار زنان را برای درمان انجام بدهم چون تک پرستار واحد هستم حال تکلیف من بااین وضعیت شغلی و رجوع مراجعه کننده چیست ؟

پاسخ) در فرض مذکور، اگر معاینه و درمان و تزريقات مستلزم لمس و نگاه حرام باشد با امکان رجوع به پرستار همجنس، رجوع به غیر همجنس جایز نیست. مگر در صورتی که مراجعه به پرستار همجنس و مماثل حاذق، غیرممکن و یا خیلی سخت باشد.

در این صورت با امکان لمس از روى لباس يا با دست کردن دستکش هنگام معالجه، ضرورتى به لمس بدن مريض غير مُماثل(غير هم جنس) وجود ندارد، و بنابر اين جايز نيست.

 

سؤال 21) اگر زنی که پرستار است و از افراد مسن پرستاری می کند اگر به یک پیر مرد نود ساله صیغه موقت شود فقط برای محرمیت چون آن مرد قدرت مقاربت ندارد. در فرض مذکور اگر پیر مرد حواس خودش را از دست بدهد و در حالت اغما باشد این زن می تواند خودش مدت باقی مانده را فسخ نماید و به عقد دیگری در آید؟

پاسخ) جایز نیست.

 

سؤال 22) من خانم پرستاری هستم که در بیمارستان کار میگنم بفرمایید با توجه به اینکه برای دست زدن به مریض از دستکش استفاده میکنم اما کارهای دیگری که بیمار دارد گرفتن نوار قلب یا تفویض پاسمان برای مریض که مستلزم نگاه کردن به بدن نامحرم است أیا این کار حرام است با توجه به اینکه پدر ومادرم اصرار دارند من استخدام شوم واگر این کار را نکنم ناراحت می شوند؟

پاسخ) با وجود پرستار همجنس و در غير موارد ضرورت، لمس و نظر نامحرم جايز نيست.

 

مسئولیت پرستاران نسبت انجام فرائض دینی بیمار

سؤال 22) بسیاری از پرستاران نسبت به ادای فرایض بیماران مراقبت کامل ندارند. مثلاً کمک به بیمار جهت وضوء ساختن، تیمم و وضعیت نمازگزاران و ... در صورتی که بیمار همراه نداشته و نیازمند کمک است آیا پرستار یا کادر خدماتی بیمارستان مسئول نمی باشد؟

پاسخ) کمک کردن در موارد ذکر شده که معذور را از معذور بودن خارج می کند بر دیگری لازم نیست. بلی خود مکلّف در صورت امکان بدون مشقّت باید کمک بگیرد ولو از پرستار.

 

نگاه به عورت بیمار توسط پرستار همجنس

سؤال 23) آیا در صورتی که آموزش اقتضا کند، جایز است زنان پرستار به عورت زن دیگر نگاه کنند؟

پاسخ) اگر درمان بیماری‌ها و یا نجات نفس محترمی متوقف بر درسی باشد که یاد گرفتن آن مستلزم نگاه به عورت دیگران است، اشکال ندارد.

 

دیه ی جنینی که به دستور مادر، سقط شده

سؤال 24) اگر دکتر به دستور مادر، جنین را سقط کند، دیه ثابت می شود یا قصاص؟

پاسخ) در فرض مرقوم، دیه ثابت می شود و بر عهده ی دکتر است.

 

وجوب پرداخت دیه بر مباشر سقط

سؤال 25) دیه ی سقط جنین که با رضایت کامل پدر و مادر، و از راه های مختلف انجام می شود، به عهده ی کیست؟

پاسخ) دیه بر عهده ی مباشر سقط می باشد. اگر دکتر مستقیماً سقط را انجام دهد، دیه بر عهده ی اوست و اگر پرستار تزریق نماید، به عهده ی اوست و اگر مادر دارو را خورده بر عهده ی مادر می باشد و در همه ی موارد، دیه باید به ورثه ی طفل پرداخت شود که در موارد اول و دوم پدر و مادر و در مورد سوم پدر است که اگر ایشان عفو نمایند، ساقط می شود؛ هر چند گناه آنکه قتل نفس یا مشابه آن انجام داده باشد ثابت است. [2]

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] پیراپزشکی به هر یک از فنون و حرفه های مربوط به حفظ یا بازگرداندن سلامتی گویند که معمولاً باید زیر نظر یا با مشورت پزشک انجام گیرد مانند: فیزیوتراپی، گفتاردرمانی، کاردرمانی، پرتونگاری .

[2] اجوبة الاستفتائات، ص310، س1300 / همان، ص314 و 315، س1315 و 1318 / احکام حجاب و عفاف، فصل احکام غیر مماثل، س138 و 163 و 166 / احکام پزشکی مقام معظم رهبری (احکام موضوعی 3) ، ص 10 و 11، س24 و 27 / همان، ص13، س35 / همان، ص30، س83 و 84 / همان، ص54، س154 / همان، ص75 و 76، س222 و 226 / سایت رسمی معظم له /  سایت استانها، ویژه نمایندگان مقام معظم رهبری، بخش سوالات نمایندگی ها، استفتاء شماره: 634826 و استفتاء شماره: 401413 و استفتاء شماره: 500225